محمود شهابی خراسانی

زندگی‌نامه

معروف به «شهابی خراسانی»، «مجتهد خراسانی» و «شهابی تربتی»،  فرزند عبدالسلام تربتی و مؤلف کتاب «‌اندیشۀ شهاب» و متخلص به شهاب، در خانواده‌ای اهل علم و تحقیق در تربت حیدریه متولد شد. در پنج سالگی به مکتب‌خانه رفت و در مدت شش‌ماه، یک دوره کامل قرآن را نزد زنی فرهیخته و فرهنگ‌مدار آموخت. سپس بعد از فراگرفتن مقدمات فارسی و عربی، به منظور بهره‌مندی از استادان بنام و طی درجات بالاتر راهی مشهد شد؛ اصول و فقه را از آقامیرزا محمد معروف به آقازاده، معانی و بیان و منطق و ادبیات فارسی و عربی را از عبدالجواد ادیب نیشابوری و فلسفه را از آقابزرگ شهیدی مشهور به آقابزرگ حکیم و اخلاق و حدیث و روایت را از شیخ عباس قمی فراگرفت و مفتخر به دریافت اجازه اجتهاد از سوی چند تن از استادان بزرگ مشهد شد. در سال ۱۳۰۵، از مشهد به اصفهان رفت و فلسفه و علوم ادب و منقول را از محضر بزرگانی چون شیخ محمد گنابادی معروف به حکیم خراسانی و منقول خاصه در علم اصول را از حاج سید محمد صادق خاتون‌آبادی و حاج رحیم ارباب فراگرفت. شاید بیشترین بهرة شهابی در سالیان اقامت در اصفهان اتخاذ شیوه و روش تعلیم و تعلمی بود که بر پایه‌های گفت وگوی جمعی و متقابل میان معلم، متعلم و متعلمین صورت می‌گرفت. تلمذ، هم‌درسی و تدریس در اصفهان سه سال  به طول انجامید. در سال 1308 به تهران آمد و  با خانم راضیه سدیدی دختر دکتر ابوالحسن‌خان معتمدالاطباء ازدواج کرد که حاصل این پیوند، دو  پسر و یک دختر بود. 
شهابی از سال 1310 در مدرسه سپهسالار به تدریس منقول و معقول مشغول شد. استادان همتراز ایشان سردار فاخر حکمت، بدیع‌الزمان فروزانفر، شریعت سنگلجی، محمد مشکات و ملک‌الشعراء بهار بودند. در همان سال، پس از ارائه رساله‌ای به زبان عربی با عنوان الظل الممدود في امهات مباحث الوجود به هیأت رسیدگی دانشگاه تهران، به مقام استادی دانشگاه در معقول و منقول (الهیات) پذیرفته شد. در سال 1313، برای تدریس قواعد فقه و اصول به دانشکده حقوق  دانشگاه تهران دعوت گردید. در سال ۱۳۲۰ به عضویت هیأت علمی آن دانشکده درآمد. در سال 1322 پروفسور رضا، نشان استادی ممتاز را با حضور هیئت رئیسه در محل کتابخانه شخصی ایشان، به وی اعطا کرد. شهابی شهابی در فقه و اصول به مرتبه‌ای رسید که مجتهدان شناخته‌شده آن زمان، مانند سید ابوالحسن اصفهانی، سید صدرالدین صدر و سید محمد حجت بر اجتهاد او مهر تایید زدند. مدتی عضو شورای عالی فرهنگ و چندی حاکم تجدید نظر در محاکم شرع بود و در سال‌های ۱۳۲۴ تا ۱۳۲۵ مجله «ایمان» را منتشر کرد که حاوی نوشته‌های دینی و اخلاقی بود و ۱۹ شماره از آن به چاپ رسید. 
در سال 1336به دعوت دانشگاه پنجاب برای سخنرانی در کنفرانس بین‌المللی مذاکرات اسلامی به لاهور سفر کرد. در سال 1339 به عنوان نماینده آیت‌الله بروجردی در کنگره اسلامی بیت‌المقدس به عنوان سخنران حضور یافت. در این دو کنفرانس و نیز سفری که به حج داشت، از مسلمانان غیرشیعی سخنانی مشتمل بر نسبت‌های ناروا به مذهب شیعه شنید. از این رو، کتاب مفصل و مستدلی برای معرفی شیعه به عربی‌زبانان با عنوان  الاسلام و الشیعه الامامیه فی اساس‌ها التاریخی و کیانها الاعتقادی نوشت. 
در سال 1342، رئیس گروه فقه و حقوق دانشکده حقوق دانشگاه تهران شد و  تا سال ۱۳۵۰ که بازنشسته شد، در دانشکده حقوق مشغول تدریس بود و طی سال‌ها تدریس شاگردان متعددی چون سید احمد فردید، عزت‌الله عراقی، اکبر ثبوت، محسن جهانگیری، ناصر کاتوزیان، مهدی محقق، غلامحسین نوشین، جعفر سجادی، مصباح‌زاده، غفرانی و اسدالله امامی را تربیت کرد که بعدها خود هریک از استادان مبرز و برجسته شدند. 
استاد در سال 1352 نشان درجه اول دانش را دریافت کرد. اهل شعر بود و «استاد» تخلص می‌کرد. در میان متأخران، در منطق قدیم سرآمد بود کتاب «رهبر خرد»  به تصریح مرحوم دکتر امیرحسین آریان‌پور کامل‌ترین متن کلاسیک در منطق است. او علاوه بر تبحر در علم اصول، به سیر و تحول این علم نیز عنایت داشت و به گفته استاد ثبوت در تاریخ تشیع، نخستین کسی بود که به این موضوع پرداخت. او فقیهی دانا و بزرگ بود و به دلیل تسلط کم‌نظیر بر فقه، بسیار مورد اعتماد مرحوم آیت‌الله بروجردی. استاد شهابی در تفسیر قرآن و علم الحدیث و سیره نبوی نیز استادی مسلم بود.   
در سال ۱۳۵۸ برای معالجه عازم فرانسه شد  و  سرانجام بعد از سال‌ها دوری از وطن، دفتر زندگی این فقیه و حقوق‌دان برجسته در همان‌جا بسته شد. از آنجا که از جمله فتاوی ایشان آن بود که حمل جسد حرام است، در بخش مخصوص مسلمانان گورستان «تیه»، در پاریس، به خاک سپرده شد.
در سال ۱۳۹۹ کلیه آثار  وی به اداره کل کتاب‌های نادر و نسخ خطی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران برای نگهداری در مکانی معین بنام استاد هدیه شد. مجموعه‌ای که در لا بلای آن برخی آثار منتشر نشده او مانند «فرهنگ اصطلاحات حقوقی» و نیز دست‌نوشته‌هایش همچون «خرد سنج» و «دانش‌سرا» نیز به چشم می‌خورد.
انجمن آثار و مفاخر فرهنگی به پاس سال‌ها فعالیت علمی و فرهنگی وی، طی برگزاری مراسم بزرگداشتی در 2 مردادماه 1398 ایشان را یکی از مفاخر ایران‌زمین معرفی کرد.
 

محمود شهابی از نگاه بزرگان

- دکتر ناصر کاتوزیان: «مرحوم استاد شهایی یکی از بهترین و عالم‌ترین استادانی است که من به خود دیدم... کلاس درس ایشان در دوره ما یکی از پررونق‌ترین کلاس‌های درس بود به طوری که بچه‌ها روی زمین می‌نشستند، کلاس گنجایش افراد حاضر را نداشت و ایشان با یک شیوه دل‌انگیز مطالب مشکل علم اصول را برای ما تشریح می‌کردند و یکی از کلاس‌هایی که مرا تشویق کرد به حقوق اساسی علاقه پیدا کنم و در این زمینه مطالعه کنم، بیانات ایشان بود». 

- استاد سید عبدالله انوار: «ایشان از استادان وقت‌شناس بود، هر موقع می‌آمد و مطالب کتاب خود را تا آنجا که می‌توانست توضیح می‌داد... ایشان نزد عالمان قم نیز محترم بود... آخوند درباری نبود، نهایت ادب را به شاگردان داشت... وی در فقه کتابی دارد به نام ادوار فقه که در زمینه فقه شاهکاری است».

- استاد اکبر ثبوت: «استاد شهابی در داوری‌های خود نسبت به رجال صدر اسلام از تسلیم چشم و گوش بسته در برابر روایاتی که بر سر زبان ماست برحذر بود؛ و قضاوت عاری از تحقیق در مورد آنان و بر اساس حسن ظن به منقولات رجال‌نویسان را جایز نمی‌دانست. مرحوم شهابی علاوه بر تبحر در علم اصول به سیر و تحول این علم نیز عنایت داشت و گمان می‌کنم در تاریخ تشیع نخستین کسی بود که به این موضوع پرداخت». 

-  دکتر ابوالقاسم گرجی: «قدر مسلم این است که شخصیتی بودند بسیار عالم و از نظر تقوا و پرهیزگاری هم کمترین تردیدی در مورد ایشان وجود ندارد. در میان تمامی آثار ایشان، بنده یک جلد از ادوار فقه را بهترین می‌دانم، چرا که زحمت بسیاری برای آن کشیده‌اند و به راستی در میان آثار متعددی که در این زمینه ـ اعم از نوشته‌های شیعیان و اهل سنت ـ وجود دارد، نوشته ایشان از ارزشی والا برخوردار است».